معرفی آسباد
آسباد بنایی است بومی با عملکرد صنعتی که با ابداع آن یکی از کهن ترین دستاوردهای صنعتی انسان رقم خورد. آسبادها به گویش محلی آسیای بادی یا طاحونه بادی بنایی است برآمده از خشت و گل که شامل طرح و نقشه ای مستطیل شکل در دو طبقه به هم پیوسته که دیوارهای بیرونی آن با زیرسازی سنگ و با ملات گل به طول 9 تا 11 متر و پهنایی تقریبی 5 و ارتفاع حدود 6 متر به صورت پلکانی ساخته شده است و در ارتباط با اس کردن غلات گندم و جو نقش مهمی در معیشت و اقتصاد مردم داشته است. این سازه بومی– صنعتی بعنوان جلوه ای از میراث کهن کشاورزی نشأت گرفته از دانش بومی و نبوغ ایرانیان برای بهره گیری انرژی باد ساخته شده است که در استان های خراسان رضوی، استان خراسان جنوبی و استان سیستان و بلوچستان به صورت تک بنا و مجموعه ای گسترده وجود دارند.
تاریخچه آسباد:
ذکر آسیابادی های ایران نخستین بار در قرون اولیه اسلامی در دانشنامه هایی مانند آثار مسعودی و طبری آمده است. به سال 23 ق – 644 م. اکثر جغرافی نویسان ایرانی و مسلمان مختصر اخباری در باره کارکرد و مناطق رواج آسبادها آورده اند. جغرافی نگارانی از جمله ابن حوقل اصطخری– ذکریا قزوینی– الدمشقی مولف معلوم تاریخ سیستان و نویسنده احیاء الملوک به صراحت از آسبادهای سیستان نام برده اند و برخی نیز نحوه کار آن را بازگو نموده اند که خود موید تعداد فراوانی آسباد در سیستان بوده است. آنها محل این آسبادها را سیستان و دره هریرود و نوشته های حمدالله مستوفی در قرن هشتم که در خصوص فرمت و تاریخ آسبادها و نخستین توصیف از بنا و جزییات فنی آسبادهای ایرانی در نوشته های دمشقی از حدود سال 1700 ق. 1300 ق. آمده است.
ساختار آسباد:
از نظر کاربری و عملکردی مشخص به مجموعه اجزاء و عناصر معماری قسمت پایین آسباد– آسخانه (چرخ آس) محل آس کردن و نگهداری غلات با اجزای کاربردی و قطعات متحرک در ساختار منسجم در فضای پایین با پوشش طاقی و به ارتفاع تقریبی 3 متر ساخته شده است که جایگاه سنگ تولید آرد و نگهداری گندم و غلات و ابزار مرتبط با آرد کردن می باشد و بخش بالایی آن پرخانه (چرخ باد) درگاه ورودی باد و فضای نگهداری- سنگ- چرخ و پر و محور اصلی چرخش سنگ آسباد در فضای بالا به ارتفاع تقریبی 7 متر ساخته شده است که محل قرارگیری تیر اصلی و پرها و دیوارهای هدایت کننده باد می باشد. آسباد یا به گویش محلی آسیای بادی یا طاخونه بادی بنایی است بر آمده از خشت و گل شامل طرح و نقشه ای مستطیل شکل در دو طبقه به هم پیوسته که دیوارهای بیرونی آن با زیرسازی سنگی با ملات گل به طول 9 تا 11 و پهنای تقریبی 5 و ارتفاع حدود 6 متر به صورت قسمت پایین آسباد؛ این سازه یکپارچه و ارزشمند با پشتوانه نبوغ و دانش متعدد بومی و سنتی و تجربیات استادکاران بومی محلی با کاربرد ابزار و مصالح– سنگ– چوب درخت کاج- خشت- گل و پوشش اندود کاه گل در هم آمیخته و منجر به ابداع سازه ای کار آمد و مهم شده است؛ آن چنان که سالیان سال به حیات خود ادامه داده و می دهند.
در پهنه جغرافیای ایران 5 پهنه باد خیز وجود دارد که بسته به نحو تشکیل و تکوین الگوهای منطقه فشار در مناطقی از کشور در دوره زمانی معینی پدید می اید به اوج می رسند و ناپدید می شوند. باد غالباً با دو ویژگی سرعت و جهت شناخته می شود که به لحاظ اقلیمی در فراهم آوردن آسایش انسان یا اخلال در آن در محیط نقش علمی دارد. در بین بادها محلی؛ بادهای فرا ناحیه ای 120 روزه به سبب تاثیرات منطقه ای از مشهورترین و اثرگذارترین آنها محسوب می شود. این باد به طور معمول از 15 خرداد تا 15 شهریور با سرعت 110 تا 170 کیلومتر در ساعت در منطقه وسیعی از استان های سیستان و بلوچستان؛ خراسان جنوبی؛ خراسان رضوی با گستره 55/388135 کیلومترمربع می وزد. علت وزش این باد اختلاف فشاری است که بین نواحی شمال شرقی کشور که در چاله جازموریان در جنوب کشور به صورت محدودای کم فشار ایجاد و سبب جریان وزش به صورت کلی از سمت بالا به پایین می شود. سپس ارتفاعات و وضعیت خاص زمین شناسی بین این دو قسمت جغرافیایی باد را تشدید نموده و محدوده اش را تغییر می دهد.
بادها در منطقه ی شمال شرقی ایران با جهت شمالی می ورزد و تا رسیدن به منطقه ی سیستان تغییر جهت داده و به صورت شمال غربی و سپس از گذر از منطقه سیستان به صورت جنوب غربی در می اید. داده های ایستگاهی نیز موید این مطلب این تغییر جهت به علت وجود توپوگرافی و پستی و بلندی های واقع در منطقه و عوامل محلی و تفاوت دما می باشد.
منطقه فرهنگی و تاریخی خواف دارای 197 دستگاه آسباد بود که از این تعداد 121 دستگاه آسباد شناسایی و مستند سازی گردیده که پهنه این آسبادها در آن قرار گرفته در داخل شهر خواف محله سرتلو– نشتیفان- سنگان– خرگرد تیز آب و بر آباد– مهر اباد و نیاز آباد می باشد که در سال 1398 تعداد 55 دستگاه به صورت زنجیره ای در سنگان– خرگرد– تیز اب- بر آباد– مهر اباد در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و در حال حاضر آسبادهای ایرانی به شماره 61920 در فهرست ثبت های دولت جمهوری اسلامی ایران در آثار میراث جهانی یونسکو قرار گرفته است. آسبادهای ایرانی در پهنه وسیعی از خراسان بزرگ تاریخی از هرات و خواف و شمال تا سیستان و ده مسلم در جنوب و از ناد علی و قلعه کاه افغانستان تا بیرجند با بهره گیری از بادهای 120 روزه درست در فصلی که مقارن با پایان برداشت غلات است اواخر اردیبهشت تا پایان شهریور به کار می افتادند.
آسبادهای ایران
ارزش های فرهنگی معماری ایرانی گنجینه ای گرانبها از آموزه هایی است که از نسل های گذشته به یادگار مانده اند و باید به نسل های آینده انتقال یابد. این گنجینه ها مادی و معنوی دارای ارزش های معمارانه، زیباشناسانه، اسناد باستان شناختی فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و با هر نوع عملکرد و کاربرد، نمادی از هویت، فرهنگ، بقای نسل ها و به عنوان میراث فرهنگی تاریخی به شمار می آید. بناها با ساختار و مصالح بومی نشات گرفته از اقلیم، نشات گرفته از نیازمندی های حیات اجتماعی و فرهنگی، نشات گرفته از وضعیت اقتصادی و سیاسی جوامع مستلزم شناخت همه جانبه نگر و ویژه است. تمدن دیرینه سرزمین ایران همواره با نوآوری ها و پیشرفت های فنی و هنری که به صورت چند جانبه و میان رشته ای به ثمر رسده اند، توانسته نامی بلندآوازه برای خود در میان سایر تمدن ها پدید آورد. فن آوری به عنوان توانایی ساخت و استفاده از ابزار به مثابه عامل اساسی در تمایز انسان از دیگر موجودات مطرح است و به مجموعه فرایندهایی گفته می شود که جوامع انسانی از طریق آن ها بر محیط خود تاثیر می گذارند. یکی از نمونه های ارزشمند که جلوه ای از دانش بومی ایرانیان در راستای سازگاری با اقلیم و بهره برداری موثر از عوامل طبیعی با فن آوری و عملکرد صنعتی پدید آمده، آسبادهای ایرانی یا پارسی است.
شواهد گوناگونی وجود دارد که نشان می دهد قدیمی ترین آسیاهای بادی در شرق و جنوب شرق ایران ساخته شده اند. پیشینه شکل گیری آن بر اساس منابع مکتوب برخی مورخین مانند اصطخری (قرن 4 هـ .ق) به 2000 سال پیش (قبل از اسلام) در سیستان وجود داشته اند.
در بین بادهای محلی ایران، بادهای 120 روزه سیستان در بخش شرقی سرزمین ایران برای مدتی از سال حاکمیت می یابند. محدوده وزش این بادها ناحیه شمال ایران و منطقه موسمی در شبه قاره هند است و از طریق افغانستان و خصوصاً در بیابان تار این کشور قدرت یافته و با عبور از نواحی کم ارتفاع افغانستان وارد ایران می شود. جهت وزش آن ها در جنوب خراسان و زابل، شمال شرق و جنوب غرب می باشد و آسبادهای ایران تحت تاثیر این بادها در سه استان خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان گسترس یافته است. جنوب، شرق و شمال شرقی ایران زادگاه آسبادها می باشد. پراکندگی و گستردگی این آثار در مراکز روستایی و شهری استانهای خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان می باشد. دامنه ایجاد آسبادها به جهت وزش بادهای موسمی در کشور افغانستان هم گسترده شده و و بقایایی تعدادی از این آثار بجای مانده است.
فن ساخت و ایجاد آسبادها اگرچه از نظر عملکردی آسبادها در این گستردگی مشابه و مختص به آس کردن غلات بویژه گندم و جو بوده اما در معماری و کالبدی در هر منطقه با استفاده از مصالح و شیوه خاص متفاوت بوده است.
پژوهش و بررسی فن آوری آسباد، مصالح ساخت کالبد و سازه سنتی آس خانه در آسبادهای ایران و افغانستان نشان می دهد جهت بهره برداری موثر از انرژی باد و دسترسی یا عدم دسترسی به منابع طبیعی با استفاده از خلاقیت و مهارت گذشتگان منجر به ابداعات خاص شده است.
یکی از مهم ترین اجزا و ابزار در سازه سنتی آس خانه، تهیه سنگ آسباد و نصب و راه اندازی آن می باشد. فن تهیه و یا تولید سنگ آسباد در این گستردگی بسیار حائز توجه است. استفاده از نی، چوب کاج و ابزار دست ساخت از انواع چوب ها در ایجاد سازه چوبی آس خانه، تیرهای اصلی، پرها و بست ها در این آثار در هر منطقه ویژگی منحصر به فرد و ناشی از فن و مهارت مردمان سختکوش دارد.
آسبادهای ایران به عنوان آثاری با عملکرد بسیار مهم نقش بسزایی در پیدایش، گستردگی، آبادانی و ایجاد جوامع روستایی و حیات اجتماعی داشته است. علاوه بر آسبادها، فضاها و بناهای وابسته به آن در مراکز شهری و روستایی مانند سقابه ها، باراندازها، انبارها و... که ایجاد گردیده است.
پیشینه اقدامات آسبادها:
آسبادهای شهر نشتیفان درتاریخ 12/11/1381 به شماره 7490 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. ثبت این آثار گام مهمی در جهت حفاظت و مرمت از آن را در برداشته و باعث گردیده انسجام و یکپارچگی آن به همراه عناصر و فضاهای وابسته به آن حفظ گردیده است. تا قبل از ثبت وضعیت آسبادهای نشتیفان به جهت عدم توجه ساکنین و مالکین دچار فرسایش ناشی از عوامل گوناگون، نامطلوب و ویران بود از اقدامات مهم پس از ثبت همراه نمودن جامعه محلی در حفاظت از آثار و ممانعت از هر گونه تخریب و تعرض به عرصه و حریم آن بود. وفق برنامه ریزی سالانه براساس اعتبارات تخصیص یافته به این موضوع اقدامات اجرایی مستمر زیر نظر معاونت میراث فرهنگی استان انجام گردید. با توجه به بهبود شرایط فیزیکی آسبادها، همراهی و مشارکت جامعه محلی، هزینه کرد موثر سالانه در جهت اقدامات مرمتی، همراهی افراد علاقمند در جهت معرفی، جذب گردشگر، ایجاد واحدهای اقامتی و رفاهی سنتی و... شهر نشتیفان به عنوان مزرعه آسباد جایگاه ویژه ای یافت.
پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای ایران در سال 1396 با اهداف عالیه حفاظت و صیانت از میراث بومی چون آسبادهای ایران شناسایی شده در سه استان خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان به منظور آماده سازی پرونده ثبت در فهرست میراث جهانی فعالیت خود را به طور مستمر و پویا آغاز نمود.
از مهمترین اقدامات این پایگاه بررسی و شناسایی آسبادهای واقع در مراکز شهری و روستایی که تعداد شناسایی شده 125 آسباد موجود در استان خراسان رضوی که به همت دفتر ثبت معاونت میراث استان در فهرست میراث ملی ثبت گردیده است.
اهداف و برنامه های پژوهشی، مطالعاتی، حفاظت، مرمت، ساماندهی، اقدامات مشارکتی، برنامه های معرفی و آموزش و کلیه اقدامات فنی و اجرایی وفق ساختار و اصول پرونده ثبت جهانی با نظارت دفتر ثبت و امور پایگاه های سازمان میراث فرهنگی تدوین و در دست انجام این پایگاه می باشد.